Struktur islahatları barəsində danışarkən ilk növbədə onun fəlsəfəsinin nədən ibarət olduğunu bilmək lazımdır. Sual olunur, bu islahatları aparmaqda əsas məqsəd nədən ibarətdir? Son illər ərzində Azərbaycan hökuməti bu sahədə hansı yolu keçib, bu gün haradayıq və qarşıda daha hansı işləri görmək lazımdır? Aparacağımız araşdırmada bu suallara cavab tapmağa çalışaq.
Bir çoxları struktur islahatlarını hansısa qurumların ləğv edilməsi, ixtisarı və birləşdirilməsi yolu ilə dövlət büdcəsinin vəsaitlərinə qənaət edilmək kimi dəyərləndirirlər. Ancaq hər kəs bilməlidir ki, bu islahatların əsas fəlsəfəsi xərclərə qənaət etmək deyil, idarəçiliyin maksimum sadələşdirilməsi yolu ilə onun effektivliyini təmin etməkdən və təkmil idarəçilik vasitəsilə iqtisadiyyatda daha ciddi uğurlar qazanmaqdan ibarətdir. Dövlət idarəetmə aparatının işi elə təşkil olunmalıdır ki, o, özünə aid məsələləri az vaxt ərzində yüksək keyfiyyətlə həll edə bilsin. İstənilən məsələnin həllində tələb olunan başlıca şərt ona sərf edilən zaman və keyfiyyətdir. Məsələlərin həlli zamanı bu iki göstəriciyə əməl olunursa, o halda idarəçiliyin optimal bir səviyyədə təşkil edildiyini demək mümkündür. Hər bir ölkədə dövlət idarəçiliyinin təşkilinin özünəməxsus xüsusiyyətləri olur. İnkişaf etmiş ölkələrin bu məsələdə yaxşı təcrübələri var. Lakin məsələyə şablon yanaşmaqdan – yəni hansısa bir ölkənin təcrübəsini olduğu kimi tətbiq etməkdən söhbət gedə bilməz. Hər bir ölkədə idarəçiliyin təşkilində yerli, milli və digər xüsusiyyətlər tam nəzərə alınmalıdı.
Son iki ildə struktur islahatları sahəsində Azərbaycan hökuməti bir çox işlər görüb. Bu sıraya bəzi nazirlik və komitələrin, dövlət şirkətlərinin ləğvini, bir sıra hallarda onlardan bəzilərinin funksiyalarının digər müvafiq qurumlara verilməsini, vətəndaşlara xidmət göstərilməsini tam sadələşdirmək və bu işdə bütün neqativləri aradan qaldırmaq məqsədilə bir çox xidmət sahələrinin ASAN xidmətə ötürülməsini, əhaliyə pullu xidmət göstərən bəzi qurumların publik hüquqi şəxslərə çevrilməsini, müasir iqtisadi şəraitin tələblərinə cavab verən bir sıra yeni qurumların yaranmasını aid etmək olar. Bu az iş deyil. Lakin qarşıda struktur islahatlarının daha mühüm bir mərhələsinə keçmək qədər ciddi bir proses durur. Bu mərhələdə söhbət artıq böyük nazirlik və dövlət komitələrinin hər hansı bir formada birləşdirilməsindən və ya onların tərkibindən hansısa strukturların çıxarılaraq müstəqil bir qurum kimi təsbit edilməsindən gedir. Bu gün mətbuat səhifələrində bu mövzuda çıxış edənlər məsələ ilə bağlı müxtəlif təkliflər səsləndirirlər. Kimlərsə xarici təcrübəyə söykənən addımlar atmağı təklif edir, bir başqaları müəyyən sahədə fəaliyyət göstərən qurumların mexaniki birləşməsini təklif edir və s. Hesab edirəm ki, bu təkliflərin bir çoxu müasir tələblərə uyğun deyil və onların reallaşdırılması müəyyən sahələrin idarə olunmasında ciddi problemlər yarada bilər. Bəs struktur islahatlarının növbəti mərhələsində hansı addımları atmaq daha səmərəli olardı? Məsələn təkliflər səslənir ki, Maliyyə, Vergilər Nazirlikləri və Dövlət Gömrük Komitəsi bir qurum kimi birləşdirilsin. Doğrudanmı bu üç qurumu mexaniki olaraq birləşdirmək mümkündür? Belə olarsa nə baş verər? Hesab edirəm ki, bütün reallıqları nəzərə alaraq, bu üç qurumun təklif olunan qaydada bir araya gəlməsinə yol vermək olmaz. Bunun səbəblərini izah etməyə çalışaq. Məsələn, Maliyyə Nazirliyi hər il Vergilər Nazirliyi və Dövlət Gömrük Komitəsi üçün növbəti ildə onların büdcəyə toplayacaqları vergi və rüsumların həcmini (proqnozları) müəyyənləşdirən bir qurumdur. Maliyyə Nazirliyi növbəti il üçün vergi proqnozlarının ilkin variantını tərtib edib qurtardıqdan sonra, bir qayda olaraq onunla Vergilər Nazirliyi və Dövlət Gömrük Komitəsi arasında toplanacaq vergilərin həcminə dair proqnozlar ətrafında fikir ayrılıqları meydana çıxır. Büdcəyə daha çox vəsait toplanmasında maksimum maraqlı olan Maliyyə Nazirliyinin mövqeyi bir qayda olaraq bu vəsaitləri toplayan Vergilər Nazirliyinin və Dövlət Gömrük Komitəsinin mövqeyi ilə üst-üstə düşmür və bəzən də kənarlaşmalar kifayət qədər ciddi ola bilir. Bu təbii bir haldır. Çünki, vergi və rüsumları yığan qurumlar adətən proqnozların mümkün qədər aşağı olmasında maraqlı olurlar. Belə olduqda, təbii ki, onlar həmin proqnozların öhdəsindən asanlıqla gələ bilirlər. Proqnozlar yüksək olduqda isə əksinə, onların tam icra oluna bilməməsi təhlükəsi yaranır ki, bu da büdcəyə vəsait toplayan qurumlar və həm də onların rəhbərlikləri üçün heç də arzu olunan hal deyil. İndi təsəvvür edək, Maliyyə və Vergilər Nazirlikləri və Dövlət Gömrük Komitəsi birləşib vahid bir qurum kimi fəaliyyət göstərir və bu qurum növbəti il üçün özü özünə vergi yükü müəyyənləşdirir.
Bu halda bu yükün reallığa nə qədər uyğun olub olmadığını kim müəyyən edəcək? Bu proqnozların tərtibi ilə bağlı incəlikləri bu üç strukturda çalışan peşəkarlardan yaxşı kim bilə bilər? Bu səbəbdən də belə birləşmədən sonra vergi yükünün əsassız azaldılması təhlükəsi yaranacaq. Bu isə hökumətə lazım deyil. Maliyyə Nazirliyinin Vergilər Nazirliyi və Dövlət Gömrük Komitəsi ilə bir strukturda birləşməsi ən azından haqqında danışdığımız bu səbəbdən real görünmür. Bəs nə etmək olar? Hesab edirəm ki, vergi və rüsumların toplanması ilə bilavasitə məşğul olan Vergilər Nazirliyinin və Dövlət Gömrük Komitəsinin birləşdirilməsi mümkündür. Belə birləşmədən sonra hər iki qurumun mümkün olan aidiyyatı xidmətlərinin maksimum ASAN xidmətə ötürülməsi də yaxşı olardı. Maliyyə Nazirliyinin tərkibindən isə Dövlət Xəzinədarlığı Agentliyini ayırıb birbaşa Prezidentə tabe olan bir struktura çevirmək lazımdır. Bir nazirliyin həm büdcə xərclərini proqnozlaşdırması və həm də onun icrasını həyata keçirməsi, dövlət vəsaitlərindən istifadənin səmərəliliyinin azalmasına yol açan bir hal kimi dəyərləndirilməlidir. Bütün hallarda, xərclərin proqnozlaşdırılması Maliyyə Nazirliyi tərəfindən həyata keçiriləcəkdir, lakin müstəqil bir qurum olaraq Dövlət Xəzinədarlığı Agentliyi də bu məsələdə öz mövqeyini ortaya qoya bilər ki, bu da çox mühüm bir şərtdir. Bir sözlə, gəlir və xərc proqnozlarının müəyyən olunmasında heç bir qurumun manopoliyasına imkan vermək olmaz. Belə monopoliya proqnozların müəyyən edilməsində subyektiv meyllərin artmasına gətirib çıxara bilər. Başqa bir təklif, Maliyyə Nazirliyinin Dövlət Maliyyə Nəzarəti Xidmətinin bu Nazirlikdən ayrılaraq Hesablama Palatasına birləşməsi ilə bağlıdır. Bu gün yerli büdcələrin tərtibinin və icrasının düzgünlüyünün təftişini həm Maliyyə Nazirliyi, həm də Hesablama Palatası paralel olaraq aparır. Yerli büdcələrin tərtibinə və icrasına bilavasitə rəhbərlik edən bir qurumun – Maliyə Nazirliyinin eyni zamanda bu büdcələrin icrasının düzgünlüyünə qiymət verməsi nə qədər düzgündür? Doğrudur bu təcrübə uzun müddətdir ki davam edir. Lakin biz müasir şəraitdə dövlət vəsaitlərindən istifadənin səmərəliliyini optimal bir səviyyəyə qədər yüksəltmək istəyiriksə, bu təcrübədən imtina edilməlidi. Əslində bu Hesablama Palatasının da cari işi deyil, Palata ölkədə daha qlobal yoxlama və araşdırmalar aparmaqla məşğul olmalıdır. Lakin nəzərə alsaq ki, Hesablama Palatası artıq yarandığı gündən bu işlə bilavasitə məşğul olur, bu halda həmin nəzarətin tamamilə ora ötürülməsi düzgün olardı.
Başqa bir misal. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin tərkibində Dövlət Baytarlıq Nəzarəti Xidməti fəaliyyət göstərir. Hesab edirəm ki, bu struktur həmin nazirliyin tərkibindən çıxarılmalı və ərzaq məhsullarının keyfiyyətinə nəzarət edən başqa aidiyyatı təşkilatlar da onun tərkibinə verilməklə, Dövlət Baytarlıq Nəzarəti Xidməti bilavasitə ölkə Prezidentinə tabe olan müstəqil bir qurum kimi fəaliyyət göstərməlidir. Ölkəyə keyfiyyətsiz ərzaq məhsullarının daxil olmasının qarşısını almaq məqsədilə Dövlət Baytarlıq Nəzarəti Xidmətinin belə bir formada təşkili çox vacibdir.
Bu təhlil materialında bir neçə misalla struktur islahatlarının növbəti mərhələsində hansı addımların atılmasının zəruri olduğunu əsaslandırmağa çalışdıq. Təəssüf ki, bütün təklifləri bir araşdırmada əhatə etmək mümkün deyil.
Fikrət Yusifov,
iqtisad elmləri doktoru, professor
